नमस्कार ! म दिक्तेल इङ्लिस सेकेन्डरी बोर्डिङ स्कुलको कम्प्युटर शिक्षक टेक बहादुर खत्री, ब्लूमको वर्गीकरण (Bloom’s Taxonomy) को बारेमा मैले जानेको बुझेको केहि कुरा यहाँ उल्लेख गर्दै छु । यो एउटा शैक्षिक अवधारणा हो जसले विद्यार्थीको सिकाइलाई विभिन्न स्तरमा वर्गीकरण गर्छ । यसलाई मैले बुझेअनुसार, यो शिक्षा क्षेत्रमा निकै महत्वपूर्ण औजार हो, तर यसको प्रयोग कसरी गर्ने भन्नेमा हामी शिक्षकहरूले अझ बढी ध्यान दिनुपर्छ ।
ब्लूमको वर्गीकरणले विद्यार्थीको सोचाइ प्रक्रियालाई स्मरणदेखि सिर्जनासम्मका विभिन्न चरणमा विभाजन गर्छ । यो सिद्धान्त सुन्दा जति सरल लाग्छ, यसलाई कक्षाकोठामा व्यावहारिक रूपमा लागू गर्न त्यति सजिलो छैन । सन् १९५६ मा, अमेरिकी शैक्षिक मनोवैज्ञानिक बेन्जामिन ब्लूम र उनका सहकर्मीहरूद्वारा विकसित यो वर्गीकरणले, शैक्षिक उद्देश्यहरूलाई विभिन्न जटिलताका स्तरहरूमा विभाजन गर्दछ। यसले शिक्षकहरूलाई शिक्षण विधि, पाठ्यक्रम निर्माण, र मूल्याङ्कन प्रणालीलाई अझ प्रभावकारी बनाउन मद्दत पुर्याउँछ, जसले अन्ततः सिकाइको गुणस्तर बढाउँछ।
मुख्य बुँदामा उल्लेख गर्नु पर्दाः
- यो केवल ‘ज्ञान’ मा मात्र सीमित हुनुहुँदैन:
धेरैजसो शिक्षकहरूले ‘ब्लूमको वर्गीकरण’ भन्नासाथ संज्ञानात्मक क्षेत्र (Cognitive Domain) का ६ वटा तहहरू (स्मरण, बोध, प्रयोग, विश्लेषण, मूल्याङ्कन, सिर्जना) लाई मात्र बुझ्नुहुन्छ तर यसका अन्य दुई महत्वपूर्ण क्षेत्रहरू – भावनात्मक क्षेत्र (Affective Domain) र मनोक्रियात्मक क्षेत्र (Psychomotor Domain) लाई हामीले अक्सर बेवास्ता गर्छौं । विशेषगरी कम्प्युटर शिक्षामा, जहाँ विद्यार्थीले हातले कोड लेख्नुपर्छ, सफ्टवेयर प्रयोग गर्नुपर्छ, त्यहाँ मनोक्रियात्मक सीप (जस्तै: टाइप गर्ने गति, माउस चलाउने कुशलता) र भावनात्मक पक्ष (जस्तै: नयाँ प्रविधि सिक्ने रुचि, समस्या समाधान गर्दा धैर्यता) को पनि उत्तिकै महत्व हुन्छ । हामीले यी पक्षहरूलाई कसरी मापन गर्ने र विकास गर्ने भन्नेमा ब्लूमको वर्गीकरणलाई पूर्ण रूपमा प्रयोग गर्नुपर्छ ।
- प्रश्न निर्माणमा चुनौती:
ब्लूमको वर्गीकरणअनुसार प्रश्नपत्र बनाउनु आफैंमा एउटा कला हो । ‘स्मरण’ तहका प्रश्नहरू सोध्न सजिलो हुन्छ, जस्तै ‘कम्प्युटरको परिभाषा दिनुहोस्?’ तर, ‘सिर्जना’ वा ‘मूल्याङ्कन’ तहका प्रश्नहरू बनाउन निकै मेहनत लाग्छ । उदाहरणका लागि, ‘नेपालको शैक्षिक प्रणालीमा सूचना प्रविधिको प्रयोग कति प्रभावकारी छ, तर्कसहित मूल्याङ्कन गर्नुहोस्’ वा ‘विद्यालयको प्रशासनिक कार्यका लागि एउटा नयाँ सफ्टवेयर डिजाइन गर्ने योजना बनाउनुहोस्’ जस्ता प्रश्नहरू बनाउन शिक्षकलाई गहिरो ज्ञान र अनुभव चाहिन्छ । धेरै शिक्षकहरू अझै पनि तल्लो तहका प्रश्नहरूमै सीमित छन्, जसले गर्दा विद्यार्थीको उच्च-स्तरीय सोचाइ सीप विकास हुन पाइरहेको छैन ।
- समय र स्रोतको अभाव:
ब्लूमको वर्गीकरणले उच्च-स्तरीय सोचाइलाई प्रोत्साहन गर्न परियोजना-आधारित शिक्षा, अनुसन्धान र छलफल जस्ता विधाहरू सिफारिस गर्छ । तर, हाम्रो विद्यालयको सन्दर्भमा हेर्दा, एउटै कक्षामा धेरै विद्यार्थी हुनु, सीमित स्रोतसाधन र समयको अभावले गर्दा यी विधिहरू पूर्ण रूपमा लागू गर्न चुनौतीपूर्ण छ । हामीसँग एउटा विषय पढाउन निश्चित समयतालिका हुन्छ र सोही समयभित्र पाठ्यक्रम सक्काउनुपर्ने दबाब हुन्छ ।
- सैद्धान्तिक ज्ञानमा सीमितता:
ब्लूमको वर्गीकरण शैक्षिक पाठ्यक्रम र तालिमहरूमा धेरै पढाइन्छ, तर यसको सैद्धान्तिक ज्ञान मात्र हासिल गरेर पुग्दैन । यसलाई कसरी व्यवहारमा उतार्ने?, कसरी प्रश्न बनाउने र मूल्याङ्कन गर्ने? भन्नेमा शिक्षकहरूलाई निरन्तर व्यावहारिक तालिमको आवश्यकता छ । तालिम दिने निकायहरूले पनि ‘यो स्मरण तहको प्रश्न हो’ भनेर चिनाउनु मात्र होइन, कसरी ‘सिर्जना’ तहको प्रश्न बनाउने भनेर स्पष्ट उदाहरणसहित सिकाउनुपर्छ ।
समग्रमा, ब्लूमको वर्गीकरण शिक्षा सुधारका लागि एउटा शक्तिशाली फ्रेमवर्क हो । तर, यसलाई पूर्ण रूपमा आत्मसात गर्न र व्यावहारिक रूपमा लागू गर्न शिक्षक, पाठ्यक्रम निर्माता र नीति-निर्माता सबैको साझा प्रयास र निरन्तर अभ्यासको खाँचो छ । खाली किताबमा मात्र सीमित राखेर यो वर्गीकरणको पूर्ण लाभ लिन सकिँदैन । यसलाई कक्षाकोठाको वास्तविकतासँग जोड्न सके मात्र यसले साँच्चिकै शैक्षिक रूपान्तरण ल्याउन सक्छ ।
